Η ιδέα για το στολισμό ενός δέντρου κατά τα Χριστούγεννα δεν είναι ξενόφερτη, όπως θεωρούν πολλοί. Στην αρχαία Ελλάδα παρόμοιο έθιμο υπήρχε, μόνο που δεν στόλιζαν έλατο, αλλά την Ειρεσιώνη.
Η Ειρεσιώνη (είρος = έριον, μαλλί) ήταν κλαδί αγριελιάς (κότινος) στολισμένος με γιρλάντες από μαλλί λευκό και κόκκινο και τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς (σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα, δημητριακά, κ.λπ., εκτός του μήλου και του αχλαδιού). Κάποιοι χρησιμοποιούσαν και μικρές σφαίρες από μέταλλο, που παρίσταναν τους πλανήτες, τον ήλιο και τη σελήνη. Ήταν έκφραση ευχαριστίας για την γονιμότητα του έτους που έληγε και παράκληση συνέχισης της γονιμότητας και ευφορίας και κατά το επόμενο έτος. Αφιερωνόταν στην Αθηνά, τον Απόλλωνα, την Άρτεμη και τις Ώρες (Ευνομία, Δίκη, Ειρήνη).
Την έβδομη ημέρα του μηνός Πυανεψιώνος (22 Σεπτεμβρίου – 20 Οκτωβρίου), ημέρα κοντινή προς την ημέρα της φθινοπωρινής ισημερίας που συμβαίνει στις 22 Σεπτεμβρίου, παιδιά των οποίων και οι δύο γονείς ζούσαν (παίδας αμφιθαλείς), περιέφεραν την Ειρεσιώνη στους δρόμους της πόλης των Αθηνών τραγουδώντας τις καλένδες (κάλαντα) από σπίτι σε σπίτι. Έπαιρναν το φιλοδώρημά τους από τον νοικοκύρη ή την κυρά και όταν έφθαναν στο σπίτι τους κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την εξώπορτά τους, όπου έμενε εκεί μέχρι την ίδια ημέρα του νέου έτους, οπότε, αφού τοποθετούσαν την νέα, κατέβαζαν την παλιά και την έκαιγαν. Άλλα παιδιά κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την θύρα του Ιερού του Απόλλωνα.
Ένα απόσπασμα από τα κάλαντα είναι το ακόλουθο :
«Η Ειρεσιώνη φέρνει κάθε τι καλό, σύκα και αφράτα ψωμάκια που μας τρέφουν και μέλι γλυκό και λάδι απαλό και ξέχειλους κύλικες με καλό κρασί για να μεθύσει και να κοιμηθεί.» Εκτός από τα κλαδιά της ελιάς, περιέφεραν επίσης και κλαδιά Δάφνης προς τιμήν του Απόλλωνος στα Θαργήλια, εορτή που ετελείτο την Άνοιξη (27 Απριλίου – 26 Μαΐου), όπου πάλι έκαιγαν την παλιά Ειρεσιώνη και κρεμούσαν την νέα έξω από τις πόρτες τους.
Πρόγονος, λοιπόν, του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι η Ειρεσιώνη, όπου διαμέσου αυτής μεταδόθηκε το έθιμο του στολισμένου δέντρου στους βόρειους λαούς από τους Έλληνες ταξιδευτές. Επειδή δεν είχαν ελαιόδενδρα, στόλιζαν κλαδιά από τα δέντρα που ευδοκιμούσαν στον κάθε τόπο. Στις βόρειες χώρες το έλατο.
Το έθιμο της Ειρεσιώνης καταδικάστηκε σαν ειδωλολατρικό από το θεοκρατικό καθεστώς του Βυζαντίου και απαγορεύτηκε η τέλεσή του. Αιώνες αργότερα το ίδιο έθιμο επανήλθε με την μορφή Χριστουγεννιάτικου και Πρωτοχρονιάτικου δένδρου από τους Βαυαρούς που συνόδεψαν τον Όθωνα στην Ελλάδα, σαν δικό τους Χριστουγεννιάτικο έθιμο. Παρ’ όλα αυτά, το έθιμο της Ειρεσιώνης υπήρχε πάντα στην ιστορική μνήμη των Ελλήνων, γι αυτόν τον λόγο, το Χριστουγεννιάτικο δένδρο υιοθετήθηκε αμέσως.
Ας δούμε τους επόμενους στίχους, που φέρεται ότι τραγούδησε στη Σάμο, κατά το έθιμο της ειρεσιώνης, ο Όμηρος και το οποίο μας διασώζει ο Πλούταρχος («Βίοι Παράλληλοι, Θησεύς 22»):
Πρόγονος, λοιπόν, του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι η Ειρεσιώνη, όπου διαμέσου αυτής μεταδόθηκε το έθιμο του στολισμένου δέντρου στους βόρειους λαούς από τους Έλληνες ταξιδευτές. Επειδή δεν είχαν ελαιόδενδρα, στόλιζαν κλαδιά από τα δέντρα που ευδοκιμούσαν στον κάθε τόπο. Στις βόρειες χώρες το έλατο.
Το έθιμο της Ειρεσιώνης καταδικάστηκε σαν ειδωλολατρικό από το θεοκρατικό καθεστώς του Βυζαντίου και απαγορεύτηκε η τέλεσή του. Αιώνες αργότερα το ίδιο έθιμο επανήλθε με την μορφή Χριστουγεννιάτικου και Πρωτοχρονιάτικου δένδρου από τους Βαυαρούς που συνόδεψαν τον Όθωνα στην Ελλάδα, σαν δικό τους Χριστουγεννιάτικο έθιμο. Παρ’ όλα αυτά, το έθιμο της Ειρεσιώνης υπήρχε πάντα στην ιστορική μνήμη των Ελλήνων, γι αυτόν τον λόγο, το Χριστουγεννιάτικο δένδρο υιοθετήθηκε αμέσως.
Ας δούμε τους επόμενους στίχους, που φέρεται ότι τραγούδησε στη Σάμο, κατά το έθιμο της ειρεσιώνης, ο Όμηρος και το οποίο μας διασώζει ο Πλούταρχος («Βίοι Παράλληλοι, Θησεύς 22»):
«Δώμα προσετραπόμεσθ’ ανδρός μέγα δυναμένοιο, ος μέγα μεν δύναται, μέγα δε βρέμει, όλβιος αιεί. Αυταί ανακλίνεσθαι θύραι πλούτος γαρ έσεισι πολλός, συν πλούτω δε και ευφροσύνη τεθαλυία, ειρήνη τ’αγαθή… Όσα δ’ άγγεα, μεστά μεν είει κυρβαίη δ’ αεί κατά καρδόπου έρποι μάζα νυν μεν κριθαίην εώπιδα σησαμόεσσαν…»
[Μετάφρ.: Ήρθαμε στο αρχοντικὸ μεγάλου νοικοκύρη, γενναίου με τρανή φωνή και πάντα ευτυχισμένου. Ανοίξτε πόρτες μόνες σας, ο πλούτος να ‘μπει μέσα, και με τον πλούτο συντροφιά χαρά και ευτυχία και η ειρήνη η γλυκιά στο σπίτι να ριζώσει. Όσα δοχεία έχετε, όλα γεμάτα να ‘ναι στη σκάφη το ζυμάρι σας πάντοτε να φουσκώνει.]
Το τραγούδι της Ειρεσιώνης της εποχής του Ομήρου το συναντάμε σήμερα με μικρές παραλλαγές στα κάλαντα της Θράκης:
«Στο σπίτι ετούτο πού ‘ρθαμε του πλουσιονοικοκύρη ν’ ανοίξουνε οι πόρτες του να μπει ο πλούτος μέσα να μπει ο πλούτος κι η χαρά κι η ποθητή ειρήνη και να γεμίσουν τα σταμνιά μέλι, κρασί και λάδι κι η σκάφη του ζυμώματος με φουσκωτό ζυμάρι.»
Πηγή - Διαμόρφωση : Α.Τ.
[Μετάφρ.: Ήρθαμε στο αρχοντικὸ μεγάλου νοικοκύρη, γενναίου με τρανή φωνή και πάντα ευτυχισμένου. Ανοίξτε πόρτες μόνες σας, ο πλούτος να ‘μπει μέσα, και με τον πλούτο συντροφιά χαρά και ευτυχία και η ειρήνη η γλυκιά στο σπίτι να ριζώσει. Όσα δοχεία έχετε, όλα γεμάτα να ‘ναι στη σκάφη το ζυμάρι σας πάντοτε να φουσκώνει.]
Το τραγούδι της Ειρεσιώνης της εποχής του Ομήρου το συναντάμε σήμερα με μικρές παραλλαγές στα κάλαντα της Θράκης:
«Στο σπίτι ετούτο πού ‘ρθαμε του πλουσιονοικοκύρη ν’ ανοίξουνε οι πόρτες του να μπει ο πλούτος μέσα να μπει ο πλούτος κι η χαρά κι η ποθητή ειρήνη και να γεμίσουν τα σταμνιά μέλι, κρασί και λάδι κι η σκάφη του ζυμώματος με φουσκωτό ζυμάρι.»
Πηγή - Διαμόρφωση : Α.Τ.
